بخشی از تاریخ موسیقی ایران را موسیقی نواحی و قومی تشکیل می‌دهد. موسیقی نواحی هر منطقه بیانگر فرهنگ و آداب و رسوم آن منطقه است. تقریبا تمام اقوام ایرانی دارای موسیقی مخصوص به خود هستند؛ بنابراین با آشنایی با موسیقی هر منطقه می‌توان سیر تاریخی هنر موسیقی ایران را مشاهده کرد. یکی از مناطقی که دارای موسیقی غنی و پرمخاطب است منطقه‌ی کردستان است. در ادامه بیشتر با موسیقی کردستان و ویژگی هایش آشنا می‌شویم.
محتوای موسیقی کردی
مفهوم و محتوای موسیقی‌های کردی را می‌توان به دو بخش تقسیم کرد:
۱. ترانه‌های برگرفته از افسانه‌ها
افسانه‌های کردی چیزی است که موسیقی کردی با آن شکل گرفته است. در این بخش افسانه‌ها به شکل ترانه‌های کردی اغلب حماسی درآمده‌اند. یکی از معروف‌ترین افراد که به این نوع موسیقی پرداخته، کاویس آغا است. ترانه‌های کاویس آغا اغلب حماسی و برگرفته از آثار گذشتگان است.
۲. داستان‌های دلاورانه و عاشقانه
ترانه‌های این بخش خود به دو قسمت تقسیم میشود:
ترانه‌های قهرمانی: این ترانه‌ها مربوط به دلاوری‌ها و مبارزه طلبی‌های یک قهرمان است.
ترانه‌های عاشقانه: این ترانه‌ها مربوط به عشق و دلدادگی دو شخص است. از معروف‌ترین ترانه‌های دلدادگی ترانه عرفانی «زنبیل‌فروش» و ترانه‌های «آس و حسن» و «خجه و سیامند» که در آنان سرگذشت دو عاشق و معشوق بیان میشود، را می‌توان نام برد.
موسیقی حکایت‌ها و داستان‌ها:
نوع دیگری از موسیقی فولکلور کردی مرتبط به داستان هایی است که به 2 قسمت قهرمانی و دلدادگی گفته می شوند. در موسیقی های قهرمانی معمولا دلاوری های یک فرد را بیان می کند. در موسیقی دلدادگی جنبه‌های رمانتیک و عاشقانه میان 2 فرد گفته می شود که در این زمینه می توان به ترانه های (زنبیل فروش) که جنبه عرفانی دارد و موسیقی «آس و حسن» و «خجه و سیامند» که سرگذشت 2 عاشق را توصیف می کند اشاره کرد.
در قسمت دیگری از موسیقی کردی، کردهای ((سورانی)) برای خود نوع به خصوصی از موسیقی دارند که به آنان ((گورانی)) گفته می شود و این نوع موسیقی ها در بین کردهای اطراف ارومیه و کردهای ترکیه ((لاوژه)) رواج دارد و این نوع گورانی ها ریتمی به اسم ((قه‌تار)) دارند که این واژه از کلمه زرتشتی ((گاتا)) گرفته شده است و در گذشته نوعی مراسم مذهبی بوده است.
نوع دوم این موسیقی ((هوره)) می باشد که مخصوص کردهای ایلام و کرمانشاه می باشد و در جنوب کردستان و منطقه کرمانشاه و ایلام سروده می شود، در گذشته این موسیقی به شکل حمد و نیایش ((اهورامزدا)) بود و این کلمه هم ریشه زرتشتی دارد که برای نیایش های مذهبی آن دوره کردها که زرتشتی بودند، سروده می شدند.
در مراسمات عزاداری از یک نوع موسیقی که بیشتر مثل مرثیه خوانی است به شکل ترانه ویژگی های فرد از دنیا رفته را توصیف می کند. این نوع موسیقی هم بیشتر در مناطق جنوب کردستان رواج پیدا کرده است و به اسم مور یا موره خوانده می شود. و در زمان خاکسپاری از دهل با ریتم به خصوصی در قالب نوعی از موسیقی که چمری می گویند اجرا می شود. در بعضی از مراسم ها مانند تولد پیامبرها، کردها یک نوع به خصوصی از موسیقی را اجرا می‌کنند که به آن ((مولودی)) گفته می شود.
لازم به ذکر است که موسیقی مولودی خوانی بیشتر در بین مسلمانان سروده میشود. اصیل‌ترین سازهای مورد استفاده در موسیقی کردی ((سرنا)) و ((دهل)) است که به مرور زمان سازهای دیگری وارد موسیقی کردی شدند، مانند ((دف)) و ((تنبور)) که دارای اهمیت ویژه ای می باشد. بطوری که بعضا کردستان را پایتخت دف در دنیا می‌دانند. موسیقی کردی را می توان چکیده ای از شادی ها و غم و اندوه پس از پایان هر جنگ نامید.
موسیقی حکایت‌ها و داستان‌ها: نوع دیگری از موسیقی فولکلور کردی مرتبط به داستان هایی است که به 2 قسمت قهرمانی و دلدادگی گفته می شوند. در موسیقی های قهرمانی معمولا دلاوری های یک فرد را بیان می کند. در موسیقی دلدادگی جنبه‌های رمانتیک و عاشقانه میان 2 فرد گفته می شود که در این زمینه می توان به ترانه های (زنبیل فروش) که جنبه عرفانی دارد و موسیقی «آس و حسن» و «خجه و سیامند» که سرگذشت 2 عاشق را توصیف می کند اشاره کرد.
در قسمت دیگری از موسیقی کردی، کردهای ((سورانی)) برای خود نوع به خصوصی از موسیقی دارند که به آنان ((گورانی)) گفته می شود و این نوع موسیقی ها در بین کردهای اطراف ارومیه و کردهای ترکیه ((لاوژه)) رواج دارد و این نوع گورانی ها ریتمی به اسم ((قه‌تار)) دارند که این واژه از کلمه زرتشتی ((گاتا)) گرفته شده است و در گذشته نوعی مراسم مذهبی بوده است.
نوع دوم این موسیقی ((هوره)) می باشد که مخصوص کردهای ایلام و کرمانشاه می باشد و در جنوب کردستان و منطقه کرمانشاه و ایلام سروده می شود، در گذشته این موسیقی به شکل حمد و نیایش ((اهورامزدا)) بود و این کلمه هم ریشه زرتشتی دارد که برای نیایش های مذهبی آن دوره کردها که زرتشتی بودند، سروده می شدند.
در مراسمات عزاداری از یک نوع موسیقی که بیشتر مثل مرثیه خوانی است به شکل ترانه ویژگی های فرد از دنیا رفته را توصیف می کند. این نوع موسیقی هم بیشتر در مناطق جنوب کردستان رواج پیدا کرده است و به اسم مور یا موره خوانده می شود. و در زمان خاکسپاری از دهل با ریتم به خصوصی در قالب نوعی از موسیقی که چمری می گویند اجرا می شود. در بعضی از مراسم ها مانند تولد پیامبرها، کردها یک نوع به خصوصی از موسیقی را اجرا می‌کنند که به آن ((مولودی)) گفته می شود.
لازم به ذکر است که موسیقی مولودی خوانی بیشتر در بین مسلمانان سروده میشود. اصیل‌ترین سازهای مورد استفاده در موسیقی کردی ((سرنا)) و ((دهل)) است که به مرور زمان سازهای دیگری وارد موسیقی کردی شدند، مانند ((دف)) و ((تنبور)) که دارای اهمیت ویژه ای می باشد. بطوری که بعضا کردستان را پایتخت دف در دنیا می‌دانند. موسیقی کردی را می توان چکیده ای از شادی ها و غم و اندوه پس از پایان هر جنگ نامید.
سازهای رایج و اصیل در موسیقی کردی به شرح زیر می‌باشد :
نی
سورنا
نایه
دهل
دف
تنبک
تنبور
کمانچه
دیوان
دستگاه موسیقی کردی به طور کلی در موسیقی ایرانی ملودی‌هایی در قالب هفت دستگاه ماهور، شور، نوا، همایون، سه گاه، چهارگاه و پنج گاه جای می‌گیرند.
اما غیر از هفت دستگاه معروف فوق یک دستگاه مشهور دیگر وجود دارد و آن دستگاه “اصفهان” می‌باشد . بسیاری از موسیقیدانان معتقدند این دستگاه بخشی از دستگاه شور است و بسیاری دیگر بر این باورند که شاخه‌ای از همایون است.آوازهای ” قه تاری” کردی در همین دستگاه جای می‌گیرند. تکامل این سبک را می‌توان در آثار استاد محمد ماملی دید.
در میان هفت دستگاه فوق، دستگاه شور از سایر دستگاه‌ها وسیع تر و بزرگتر است زیرا اگر چه در سایر دستگاه‌ها، چندین آواز دیگر جای می‌گیرد ، اما دستگاه شور علاوه بر این خود دارای چندین “گوشه” دیگر می‌باشد.
این گوشه‌ها شامل موارد زیر می‌باشد :
ابوعطا
بیات ترک یا بیات زند
افشاری یا هه وشار
ده شتی
بیات کرد
بسیاری از آوازهای کردی مانند کابوکی، شاییک ده گری، گول نیشان گول نیشان و اکثر آوازهای حیران در دستگاه شور جای دارند.
نوشته تاریخچه موسیقی کردی در ایران اولین بار در تالاب. پدیدار شد.
